Η μάχη των Λεύκτρων κατέχει πολύ σημαντική θέση στην Ελληνική ιστορία. Η κατάρριψη του μύθου του αήττητου των Λακεδαιμονίων και η ήττα από τους Θηβαίους, σηματοδότησε την αρχή μιας νέας σελίδος στην ιστορία του Ελληνικού Έθνους με την καθιέρωση της Θηβαϊκής ηγεμονίας, η οποία ήταν έργο δύο κυρίως ανδρών, του Επαμεινώνδα και του Πελοπίδα, κατέπεσε δε με τον θανάσιμο τραυματισμό του πρώτου από τον υιό του Ξενοφώντος Γρύλλο, στην μάχη της Μαντινείας το 362 π.Χ.
Οι δυνάμεις των Λακεδαιμονίων υπό τον βασιλιά Κλεόμβοτο ήσαν 10.000 άνδρες ενώ οι δυνάμεις των Βοιωτών, μόλις 6.000. Σε αμφότερες, θα πρέπει να προστεθούν 1.000 ιππείς. Ο Κλεόμβοτος παρέταξε τον στρατό του κατά τα καθιερωμένα: στο δεξιό τοποθέτησε τους Λακεδαιμονίους όπου έλαβε θέση ο ίδιος, και στο αριστερό τους συμμάχους. Ο επί κεφαλής τους Βοιωτικού στρατού Επαμεινώνδας, απέναντι των Λακεδαιμονίων έλαβε τους Θηβαίους σε βάθος 50 στοίχων. Κατέστησε την παράταξη του ικανή να διαρρήξει την αντίθετη στο σημείο όπου θα την έπληττε. Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης χαρακτηρίζει λοξή την διάταξη της φάλαγγος: «Διό και λοξήν ποιήσας την φάλαγγα, τω τους επίλεκτους έχοντι κέρατι έγνω κρίνειν την μάχην».
Η μάχη άρχισε με την επίθεση του Βοιωτικού ιππικού κατά του εχθρικού. Οι δεχθέντες την επίθεση υπεχώρησαν μέχρι ότου επέπεσαν στις γραμμές του φιλίου πεζικού, πριν αυτό κινηθεί κατά των Βοιωτών. Πριν προλάβουν να ανασυνταχθούν οι Λακεδαιμόνιοι, επήλθε εναντίον τους ο Ιερός Λόχος των Θηβαίων, όπου διοικούσε ο Πελοπίδας.
Οι Θηβαίοι παρεξέκλιναν προς τα δεξιά, ώστε να πλήξουν το κέντρο των Λακεδαιμονίων, όπου πολεμούσε ο Κλεόμβοτος. Για να αποκρούσει ο Επαμεινώνδας ελιγμό υπερκεράσεως από τους συμμάχους των Λακεδαιμονίων, διέταξε το ιππικό του να καλύψει το αριστερό της παρατάξεώς του.
Οι Θηβαίοι επέπεσαν κατά του κέντρου των Λακεδαιμονίων, το οποίο με μεγάλη αυτοθυσία συνεκράτησε για ένα διάστημα την σφοδρότατη εχθρική επίθεση. Σύντομα έπεσαν ο διοικητής μιας μοίρας και ο ίδιος ο βασιλιάς Κλεόμβοτος. Τετρακόσιοι από τους εφτακόσιους Σπαρτιάτες φονεύθηκαν και ακόμα 600 Λακεδαιμόνιοι άλλων κατηγοριών. Οι σύμμαχοι των Λακεδαιμονίων δεν έλαβαν μέρος στη μάχη.
Μετά την μάχη, οι Λακεδαιμόνιοι στέλνοντας κήρυκα ζήτησαν από τους Θηβαίους την άδεια να περισυλλέξουν τους νεκρούς τους. Ο Επαμεινώνδας όμως απάντησε, ότι πρώτα θα επιτρέψει να περισυλλέξουν τους νεκρούς τους οι σύμμαχοι των Λακεδαιμονίων και ύστερα οι Λακεδαιμόνιοι τους δικούς τους. Όταν οι σύμμαχοι των Λακεδαιμονίων δεν παρέλαβαν κανέναν νεκρό, έγινε φανερό ότι οι νεκροί ήταν μόνο Λακεδαιμόνιοι.
Η μάχη των Λεύκτρων οδήγησε στην κατάρριψη της Σπαρτιατικής παντοδυναμίας, στην απελευθέρωση της Μεσσηνίας και την ισχυροποίηση της Αρκαδίας.
